Aksjonist i det små

Verda går ikkje vår veg. Bøndene køyrer traktor i gatene og tømer brødhyllene i protest mot ei utvikling som dreg ifrå dei, utan å bli nemneverdig høyrde.
Nynorsken er også truga. Kunnskapsministeren vil gå laus på sidemålet, og staut nynorskungdom konverterer i hopetal til bokmål. Slik kan vi ikkje ha det.
Verdiane våre er under press, og ingen kan vite kvar det skal ende. Noko må gjerast.
La oss først ildne oss opp med ein liten språkhistorieleksjon i denne moløysa.

Ivar Aasen er eit dugande førebilete, med eit livsverk som ikkje er til å kimse av. Då han gjekk på sine føter frå landsende til landsende midt på 1800-talet for å skrive ned norske dialektar, var det ikkje berre for å snekre ihop eit nytt språk. Det var for å gje folket, i praksis bøndene, ein reiskap til styrka sjølvtillit og auka påverknadskraft. For det danske språket som rådde grunnen var påført oss saman med overherredøme og embedsmenn  frå Danmark, og låg i hendene til samfunnseliten. Dei som meistra språket, fekk noko dei skulle ha sagt. Og det gjorde ikkje bøndene, for dei hadde ikkje sjanse til å tileigne seg eit framandt språk på ein dugande måte. «Heile livet tykte Aasen det var ille at eliten såg ned på folkemålet og bondekulturen, og han ville at målreisinga skulle auka den språklege og kulturelle sjølvtilliten i allmugen.» http://www.aasentunet.no/default.asp?menu=1250

Så den gode Ivar la ned sitt imponerande livsverk for å gje bøndene tilgang til sitt eige språk, for å gje dei høve til skrive det målet som dei snakka, og som dei kunne uttrykkje seg på. Slik at dei kunne delta i samfunnsdebatten, skrive brev og dokument, utfalde seg i forteljingar og dikt, på sitt eige mål. Det var eit demokratiseringsarbeid, eigentleg. Eit utjamningsarbeid og eit likeverdsprosjekt, der føremålet var å løfte bondestanden opp som kvalifiserte samfunnsborgarar.

Så kva har dette med oss å gjere? Har vi trong for å bli styrkte av nynorsken framleis i dag? Eller er den tvert om vorten eit sosialt handikap i vår moderne tid, som vi burde legge av oss for å halde sjølvbildet oppe, slik einskilde rapportar kan tyde på?
La oss ta eit sveip innom Bergens Tidende. I vinter skreiv kultur- og debattredaktør Hilde Sandvik ein kommentar i avisa om «Kjærleikens sørgjereiser», som etter rapportane å dømme tok eit tak rundt hjarterota på fleire enn meg: http://blogg.bt.no/sandvik/2012/01/28/kjaerleikens-sorgereise/

«Språket er personlegdomen min, identiteten min, det skinet eg ser verda gjennom. Står noko verkeleg på spel, kan eg aldri skrive «spill». Leiken er aldri lek, kjærleik aldri kjærlighet og saknet alltid mykje sterkare enn savn. Då eg flytta til Stavanger for å byrje på vidaregåande skule og kunne byte til bokmål, var det allereie for seint: Klangen i det nynorske hadde etsa seg inn i kroppen saman med kolsvarte stjernehimlar og granitt.»

Slik formulerte ho seg, og i hovudet mitt sa det berre JA og AMEN, for akkurat slik er det.
Vi treng vårt eige språk for å uttrykkje våre eigne opplevingar, slik bøndene på 1800-talet trengde det. Då var det dansk-norsk samfunnselite som rådde grunnen. I dag vert status og definisjonsmakt flytta stendig lenger ut, til sentrum og maktbastionar langt borte frå oss.
Til Oslo, til London, Brûssel, Paris, New York. Til trend- og samfunnsvinnarane, dei som sit på kontor i byane og fortel oss kva bransjar vi bør gjere karriere innanfor, kva klede vi bør kjøpe, kva lesestoff vi bør føretrekkje,  kva tankar vi bør tenkje for å henge med her i verda.

Trenden tilseier ikkje bønder og nynorsk. Slett ikkje. I beste fall kan det ha ein viss folklore-effekt, som på postkort. I alle fall viss vi også maktar å halde kulturlandskapa opne og tiltrekkje oss turistar. Men ekte, oppriktige nynorskbrukarar, bønder og bonde-etterkomarar som hevdar likeverd og påverknadskraft, er det noko dei vil ha? Vil dei forsvare halstarrige vestlendingar som hevdar med styrke at vi treng å halde på hjartespråket vårt for å vere oss sjølve?
Kanskje ikkje, men då bør nokon fortelje dei kvifor verda og vi vert fattigare utan.
Det har då òg folk gjort. Noregs Mållag har fått rekordhøge innmeldingar, og rapportane tyder på at mange har funne tida mogen for å protestere mot utviklinga.

Så også her. Oppildna av Hilde Sandvik og Ivar Aasen fann eg ut at tida var inne for å tone flagg for den gode sak. Så var det at eg sende inn bestilling på nettbutikken til Yves Guhl, ein tyskar busett på Osterøy, som har gjort innkome av å selje reklameartiklar for nynorsken. Det er eit genialt konsept, og sjølvsagt måtte det ein utlending til for å komme på det! http://www.bt.no/bergenpuls/Alle-elskar-NY-hua-2655140.html

Så kom pakken i posten, ei T-skjorte med teksten I love NYnorsk.
Trass tenåringane sine åtvaringar om latterleggjering og skam, er vi no klare for å seie verda midt imot, på vår vesle, forsiktige måte.
Lukke til, du òg!

Katt

Katt er mitt favorittdyr. Eg kan ikkje tenkje meg å vere utan katt. Sjølv om kattar kan vere irriterande og plagsame, der dei tiggar etter mat, er nærgåande mot gjester, kvesser klør på uynskte stader og smett ut og inn ustanseleg, så må dei vere der.

Ein katt kan verke som eit enkelt, lågareståande og uintelligent dyr, men det stemmer ikkje. Han har sin eigen personlegdom som klart kjem til uttrykk. Vi har to kattar. Kattemora er ei slu, skarp og sjølvrådig dame som opnar dører sjølv og ikkje er mogeleg å stenge verken inne eller ute. Sonen hennar er så usannsynleg lat og likegyldig at han kan berast som ein baby og snuast i alle retningar utan å reagere. Han skjemmest ikkje over sin latskap, og kan tilbringe timar på favorittsoveplassen sin på saueskinnet i sofaen, gjerne hengande utfor kanten.

Det å sjå på ein sovande katt i sofaen er sjelefred og terapi. Der ligg han så uforskamma avslappa at din eigen stressmuskulatur gjev etter i rein misunning. Pustar med magen, og strekkjer seg ut i alle tenkjelege og utenkjelege stillingar.
«Du burde vere meir som ein katt,» sa ein fysioterapeut som prøvde å få skikk på min stramme nakke ein gong. «Veldig lat lenge, og deretter spenstig og energisk». Det er eit enkelt råd som viser seg vanskeleg å følgje.

Sidan eg var fem år, har kattar vore rundt meg. Eg var heldig, og hadde kloke og velmeinande foreldre som lot meg få ein kattunge. Det er eit av dei klåraste, tidlege barndomsminna: Far min tok meg med til ein bonde som hadde eit kull med kattungar i fjøsen. Eg fekk velje kva for ein eg ville ha, og var aldri i tvil: Den finaste av alle, ein med tre fargar, brun, kvit og svart. Kattungen fekk vere med heim og ligge i ei øskje på rommet mitt om kvelden når eg skulle legge meg. Men då han tok til å male, sprang eg forskrekka inn i stova og sa frå om at katten var farleg og knurra mot meg. Responsen var berre milde smil og ei grunninnføring i kattar sin psykologi: Katten mel fordi han kosar seg. Sidan har eg aldri vore redd for kattar, og den trefarga hokatten følgde meg og bror min gjennom heile barndommen.

Kan hende er eg glad i kattar fordi det er noko mjukt ved dei. Livet er så hardt elles, på mange måtar, og ein katt er så mjuk, god til å stryke på og sjå på. Ein blir litt mjukare i sjela av det.
Og så er det noko uforpliktande over han. Katten lyder ingen, og lever sitt liv i suveren sjølvrådigheit. Han berre er der, og gjer som han vil. Det vert jo gjensidig, han krev heller ikkje mykje av sitt menneske, anna enn foring og eit fang og ligge på i korte stunder. Han vert aldri ein trufast og merksam venn slik ein hund er, men ein sytalaus deltakar i livet, som tek seg til rettes, utan plikter og bekymringar.

Då er vi tilbake til rådet frå fysioterapeuten: Lær av katten. Kanskje har nokre av oss ein veg å gå der: Å lære av den sjølvsagde retten katten tek seg til å berre vere til. Vi sokalla høgare utvikla vesen spring omkring og skal gjere rett for vår eksistens gjennom tusen gjeremål og eit sokalla nyttig liv. Det blir stress og stramme skuldrar av slikt. Det enkle dyret har skjønt det: Det er berre å ta seg til rette, finne fram til den beste, varmaste liggeplassen, vrenge buken i veret og slumre uforskamma djupt og lenge. Heilt utan samvitskvalar og ansvar for all verda sitt vel.

Heimanfrå

«Ein veit ikkje kva ein har før ein har mista det,» sa mor mi ofte.
No har ikkje eg mista noko, heldigvis, men fått ein sjanse til å kjenne litt på korleis det ville ha vore. I tre veker skal eg vere borte heimanfrå. Etter alt for mange år med kranglete musklar har eg bestemt meg, pakka og reist til sjølvvalt eksil ved Flekkefjorden for å gje kroppen motstand under kyndig rettleiing.

Men det var ikkje heilt utan hjarteverk at eg forlot heimen og dei tre karane som skal vere att der. Ingen av dei hadde eg vore borte frå så lenge før. Det ville bli uvant, på godt og vondt.
For det må også innrømmast: Av og til leikar ein med tanken om å ynskje nokon av sine kjære dit pepparen gror – eller reise dit sjølv i protest. Av og til tenkjer ein at det kunne no ha vore andre stader på kloden der det kunne ha vore spennande å bu. Av og til kan det arte seg som ein draum å sleppe unna kvardagens gnag og konflikter og berre ha seg sjølv å tenkje på ei stund.
Men det skal ikkje bli mykje realisme i det før det riv i sjela. Før kjensleapparatet reagerer og stiller seg i alarmberedskap, og alt ser annleis ut enn vanleg. Då er det vel rett og rimeleg å gjere seg nokre tankar omkring dette, som vi tek for sjølvsagt.

Det er ikkje sjølvsagt å komme heim. Vi fekk ei smerteleg påminning om det gjennom verdsmeistaren i symjing som aldri kom heim att til kjærasten sin. Ho skulle aldri trenge å stå ved ei båre og lese minnetale for sin unge, veltrente mann.
Og i rettssalen i Oslo pågår den umenneskelege gjennomgangen om alle dei ungdomane som ikkje kom heim i fjor sommar. Kristopher Schau skriv om opplevingane derfrå:  http://morgenbladet.no/samfunn/2012/kristopher_schau_rettsnotater_uke_4

Dei drøymer om det vanlege, dei hardt røynde menneska som har gjennomlevd sitt livs mareritt gjennom dei siste 9 månadene. Dei ynskjer berre å kunne leve slik som før. Oppleve vanlege dagar, gjere heilt vanlege ting. Vi som alltid har hatt vår kjære trygt under vengjene, skuldar dei å tenkje over verdien i våre vanlege dagar.

Det er heller ikkje sjølvsagt å ha ein heim å komme til. Nokre vert sende ut av landet, dei som ikkje har hatt flaks i bingoen og vorte fødde i rett land eller verdsdel, eller av foreldre som vart det. Nokre opplever ikkje heimen sin som ein god stad å komme tilbake til. Det kan vere mange grunnar til å mangle ein heim i ordets rette forstand.

Når ein har ein heim å vende attende til, og sine kjære der i behald, bør ein ha vit til å setje pris på det, dette vanlege. Vi kortsynte, sjølvopptekne, tankelause som lever i vår eiga vesle boble utan tanke for at den kan sprekke den og, ein dag.
Eg skal prøve å tenkje på det når eg kjem heim, og neste gong det dukkar fram tankar om staden der peparen gror – kor no enn det kan vere.

Grøftegraving

Husbonden var inne i ein litt tung fase. Det hadde vore ein travel periode. Det var rett etter middagskvilen, humøret var ikkje det beste, og han hadde startvanskar framfor neste arbeidsøkt. «Nei, eg får gå og grave litt grøfter, så tenkjer eg humøret stig,» sa han og drog seg opp av sofaen. Etter å ha følgt han tett dei siste 27 åra, visste eg at han hadde rett. Det var truleg det som skulle til.

Dei fleste andre ville vere sjeleglade for å sleppe å grave grøfter ein laurdags mai-ettermiddag med snø i lufta. Nei, rettare: Dei fleste andre ville ikkje tenkje over at dei slapp å grave grøfter, det ville ikkje vere eit alternativ. Det ville vere ein utenkjeleg og uaktuell tanke.

Men for denne småbrukaren er det å grave ei grøft oppnåinga av eit heilt konkret mål: Å sjå at det går framover. Å kjenne på kroppen at han har fått gjort noko som fører i rett retning. Å komme inn att etterpå og vere utsliten, og vite at det har gått til ei god sak; framdrift i hans private Prosjekt Utvikling.

Her vert skilnadene mellom oss synlege. Eg gjekk for å inspisere grøftegravinga, og alt det andre som skal følgje i kjølvatnet av den: Store dungar av gamle, felte tømmerstokkar som ligg ulike stader på området skal ned i grøfta som drenering. Grøfta skal fyllast igjen, ei anna grøft lenger oppe handsamast omstendeleg på same måten. Heile området skal deretter pløgjast, harvast og såast.

Eg klarte berre å sjå uhorvelege mengder arbeid, og tok automatisk til å rekne arbeidstimar i hovudet. Kjensla av mismot tok til å legge seg tungt i mageregionen. Så eg spurde: «Rår du med alt dette? Misser du ikkje motet?» Men no var den urvne kroppen frå sofaen ein times tid tidlegare gløymd og borte, og karen var i sitt ess. 

Nei, han rådde vel kanskje ikkje heilt med det, men det viktige var at det gjekk framover. Så fekk eg ei lengre utgreiing om kva som hadde blitt gjort sidan i fjor, då overflatevatnet flaut over området. Då han og eldstesonen hadde teke eit krafttak i grøfta eit stykke lenger nede og laga drenering som tok det kritiske punktet og førte vatnet vekk. «Og no kan eg berre stå her og sjå på kor annleis det fungerer i år, kor mykje betre det har vorte!»

Så gjekk han i gang, med sin vesle Massey Ferguson frå 70-talet, og løfta opp neste tømmerstokk med svansen. Eg tok hunden med meg heim i snøføyka, og prøvde atter ein gong å lære å sjå framgangen og ikkje hindringane.

     

Amatørar

Tenåringar er ikkje særleg lure. Lite taktiske og strategiske er dei. Lettlærde og  intelligente kan dei vere, på sine felt, men på nokre område sviktar det alvorleg. Det ser ut til å vere ein type kvardagens logikk som rett og slett ikkje synest mogeleg å lære ein tenåringshjerne. Eg skal forklare meg nærare:

Vi er inne i vår andre runde med tenåringar, og det merkast. Tungrocken dundrar frå loftsetasjen, kleda flyt utover golvet, skytespela plaffar og humøret svingar.  Dei vekslar frå vaksne, fornuftige herrar med stålkontroll til små, sure dritungar fleire gonger for dagen.

Tilsynelatande fungerer hjernen bra, og dei kan løyse mange utfordringar, særleg om dei er digitale. Det sosiale spelet med jamaldringar har dei god sikt på. Men på einskilde andre område er læringskurva paddeflat. Det lure ville jo vere å lære seg knepa i spelet i heimen òg, innrette seg slik at ein fekk minst mogeleg innblanding, pes og mas. Men her er forståinga for årsaker og verknader svært avgrensa.

Når det står ei korg på badet, berekna til å droppe klede i, for så å kunne plukke dei opp att neste dag, kvifor då droppe buksa rett attmed, på golvet, og få kjeft?
Når ein kjem inn i gangen, og det heng ei lett tilgjengeleg knaggrekke på venstre side, kvifor då slenge både ei, to og tre jakker oppå kvarandre på benken attmed, og be om trøbbel? Og så halde på slik i årevis?
Når ein tek med seg mat og mjølkekartongar opp til sitt private territorium på loftet, så ville den lure løysinga vere å bere mjølkekartongane ned att i kjøleskåpet – og sleppe mas og pes om surna mjølk. 
Når ein les teikneseriar på do, og det står ei korg med blad der, berekna til å ha blada oppi før og etter bruk, kvifor då strø dei eitt og eitt utover golvet heilt til ein får surmaga påtale?
Når det ligg ein sjokolade i skåpet, og ein kan ha ein rettmessig mistanke om at nokon har lagt han der for å kunne finne han seinare, er det då lurt å knekke i seg heile sjokoladen og late som ingenting?
Når ein i sitt åttande skuleår har ganske god erfaring med å skulle stå opp klokka sju, og veit kor tungt det kjennest, og kor hurpete mora som skal vekke deg blir nærare klokka halv åtte, kvifor då protestere mot å legge seg kvar einaste kveld? Kvifor stå knallhardt på at det faktisk ikkje er ein logisk, biologisk samanhang mellom leggetidspunktet og kor trøytt ein blir??

Resultatet blir eit fenomen som dei fleste tenåringar slit med, nemleg sure og vrange foreldre. Dei negative tilbakemeldingane kjem i overtal, og ein kan med rette stønne og slenge ut av seg at «same kva eg gjer, så er det feil! Klaging, klaging, klaging!»
Påstanden om at «det er opp til deg kor mykje klaging det skal bli» prellar av som vatn på gåsa. Slike typar resonnement er ikkje tenåringshjernen dimensjonert for. Det er ein grad av logikk som langt overgår deira kapasitet. Eller den framkallar uvanleg sterke forsvarsmekanismer.

Strutsepolitikk kallar ein det, når nokon stikk hovudet i sanden og nektar å møte realitetane. Kanskje tenåringstida er ein årelang tilstand av strutsepolitikk. Av fortrenging, benekting, utsetjing, trenering og sjølvbedrag. Kanskje er det resultatet av å vere liten og stor, vaksen og barnsleg på same tid. Og så prøver ein å køyre slalom mellom desse tilstandane så lenge det går; flykte inn i den uansvarlege barnerollen og la mor vere serviceinstitusjon og bruksperson så lenge det er mogeleg.

Kva kan den reint tekniske årsaka vere? Er det ei mogning i hjernen som inntrer på eit seinare tidspunkt (etter at dei er blitt foreldre sjølv, kanskje)? Er det barnehjernen og voksenhjernen som ikkje er kobla saman? Ein Praxis Colossum, ein type berebjelke i hjernen som ikkje har kobla seg til? To ukjende hjernehalvdelar som fungerer på kvart sitt nivå og ikkje har oppnådd kontakt? Ei slags hjernens visdomstann som ikkje har vokse ut? Mangel på eit kjemisk stoff som skal smørje transporten av stimuli og koblingar i hjernen og føre fram til ei realistisk erkjenning? I så tilfelle har nevropsykologien ein lang veg å gå.

Min konkusjon er at dei er amatørar. Rett og slett amatørar! Førstegongsseglarar på livets hav, som let si skute fare over skiftande bølgjer som måtte skvulpe forbi. Som rett og slett seglar, surfar, flyt på vinden så lenge det går. Men sann mine ord: Kalddusjen kjem, før eller seinare, og dei vert nøydde å ta sine eigne buksedropp, si eiga surna mjølk, rydde sine eigne kaosterritorium, rekke bussen på eige ansvar.

Inntil vidare er det vel mor sin jobb å halde fram med å halde dei flytande, og prøve å balansere mellom kjærleik og konfrontasjon, vere den masete hurpa når det er nødvendig. Akk ja. Det vert vel folk av det til slutt.