Karusellen går

Skuleåret har starta, og vi har kasta oss på karusellen. Livet snurrar av si eiga tyngde, vi kjenner sentrifugalkrafta i magen og lufttrykket i håret.

Dei håpefulle kjem att med skulesekkane sine, og det strøymer inn med timeplaner og informasjonsark. Lappar skal skrivast under om kompetansemål og vurderingskriterium som skal vere lesne, mjølk som skal bestillast, bøker som skal takast ansvar for. Bunkevis med bøker skal ha papir. Forkle skal skaffast til mat og helse-timane. Gymkle skal pakkast til rett dag med shortsar og shampoflasker og sko i rett storleik for inne- og utebruk.

Klokka er igjen herre over våre liv, og tidspisken heng oss over nakken, særleg om morgonen. Dagen skal startast klokka 6 igjen. Vi slengjer oss i dusjen, og deretter går det slag i slag. Vi førebur middag, vekkjer ungar, lagar nistepakkar, tenkjer på alt som må hugsast, beskjedar som må gjevast og kva dei ulike familiemedlemane ikkje må gløyme i dag.

På jobb er det ny frisk. Nye elevar skal treffast, namn skal lagrast i hukommelsen. Nye halvårsplaner skal leggast, prøvar og innleveringar plottast inn på kvar klasse sin kalendar. Ulike kontaktlærarar skal ha sine system opp å gå, og datasystem skal følgjast opp, fråver førast, vekeplaner fyllast inn, innleveringsmapper lagast, e-postar lesast. Møte skal avhaldast, informasjon utvekslast. Alt må hugsast, for ein vil jo ikkje vere det svake leddet som bryt kjeden, spolerer systemet og ikkje gjer oppgåvene sine.

Ein må vere mentalt og åndeleg til stades for menneska rundt seg. Elevane har krav på ein tilstadeverande, konsentrert og engasjert lærar, helst med eit godmodig smil på lur.
Når niandeklassingen heime treng hjelp med naturfagleksene klokka 5, etter ein 8 timar lang skuledag, rett etter middag, må du vere tolmodig og konstruktiv, lese i boka om protonar og nøytronar og elektronar og det periodiske systemet for grunnstoff. Forklare tolmodig, avverge mismot og frustrasjon, irettesette slurv utan å eskalere ein konflikt, lose han trygt gjennom ei ukristeleg lang rad oppgåver med underpunkt a, b og c.

Klesarsenala må vere fylt opp for at karusellen skal gå. Det må til ei kvar tid vere handkle i skåpet på badet, sokkar i korga, shortsar i gymkle-kassen, reine fotballsokkar, akseptable bukser og gensarar på rett stad og i rett fase i vaskesystemet.
Livet er så fullt av ting, og likevel er det alltid noko som manglar. Gangen flyt av sko, men det er stadig nokon som treng fleire. Rom etter rom er fylt av ting på logiske og ulogiske stader, men det er alltid krav og etterspørsel etter noko anna og meir som må skaffast til veie. Kjøleskåp og frysar bognar, men er det for lite brød eller kvitost til nista, er hundreogeitt ute. Mellomleggspapir, tannkrem, dopapir og kattemat er sjølvsagt når det finst, uunnverleg når det manglar. Butikkrundane må vere jamne og planmessige, og lister må førast kontinuerleg.

Lister er forresten mors fremste våpen i kampen mot detaljane. Lister over småfikseting, Førde-handle-ting, langtidsprosjekt (som truleg aldri når opp på prioriteringslista likevel) og alt anna som skaper uro i sjela og som ein får ei falsk kjensle av å kontrollere når det står svart på kvitt på eit papir. Nær og fjern framtid må planleggast. Treningar og aktivitetar må bookast inn, køyring avtalast, kalendaren fyllast og finlesast. Konfirmant-foreldremøte og presentasjonsgudsteneste i kyrkja. Fotballtreningar 3 dagar i veka, til ymse klokkeslett.

Graset veks, plommene skal plukkast. Gjerde og veggar burde ha vore målte. Eit hus skal pussast opp og innreiast (jfr. innlegget Gardsturisme). Søknader skal sendast, fristar haldast, avtaler plottast inn. Og så må vi trene sjølv. Fysikken må haldast i køyrbar stand, skal vi halde tritt i kvardagen. Annankvar dag bør vi ut og svette i ei eller anna form. Helst bør vi òg få kulturelt påfyll, gå på konsertar og tilskipingar, engasjere oss i lokalmiljøet og organisasjonslivet, pleie og skaffe nettverk og venner, vere sosiale, vere med der det skjer.

Karusellen går. Det er kjekt å vere i fart. Kjenne vinden i håret, oppleve at noko skjer. Vite at livet lever og at ein er midt i det. Men kjensla av at det aldri stansar, at du ikkje kan gå av når det er nok, kjem innimellom.
Eg har aldri vore så glad i å køyre karusell, eigentleg. Blir så lett svimmel.
Då vi var små, var det moro å slengje skulesekken rundt, og snurre med i kraftfeltet til vi vart svimle. Då var det moro, og vi kunne stoppe når vi ville. No er det livets obligatoriske karusell, vi går på skinner, og det er køyreplikt. Du er ein hest som dreg i seletøyet, eit hurtigtog lenka til skinnegangen. Ei mengd ballar heng i lufta, kabalane går ikkje opp, tidskontoen er overtrekt.

Ein kan lure på om mennesket eigentleg er skapt for det moderne samfunnet, eller om vi har utvikla oss langt forbi vår eigen kapasitet. For nokre år sidan vart eg fascinert av boka «Øyeblikkets tyranni» av Thomas Hylland-Eiksen. Der trekkjer han fram mange eksempel på korleis tidsramma for livet vårt i det moderne samfunnet er fullstendig sprengt, og i realiteten umogeleg å få til å strekke til.   
«..bokens påstand er at langsom tid burde stå på toppen av enhver ønskeliste i informasjonssamfunnet. (….) Nå er det utilgjengeligheten vi må sloss for, retten til å tenke en tanke som er lenger enn fem minutter.»

Her om dagen kom eg til å tenkje på eit sitat eg har hengande på veggen, men sjeldan ser.
Orda er frå eit dikt av Karin Boye, i eit søtt lite bilde med ramme på, kjøpt på ein dill-dall-butikk på ferietur ein gong på 90-talet:
«Alla dessa dagar som kom och gick. Inte visste jag att det var livet.»

Ei mors vedkjenning

Eg må berre innsjå det: Eg er nok ei over gjennomsnittet teit og irriterande tenåringsmor. Tilbakemeldingane går heilt klart i den retninga. Dei fleste forsøk på å styre avkommet på rett veg er visst heilt håplause. Framstøyt for god, sunn aktivisering, oppdraging og folkeskikk finn uvanleg sterk motstand.

Det er så mykje eg ikkje forstår. Mykje av det skulle vere heilt opplagt, i følgje mine informantar. Eg forstår til dømes ikkje at det er så mykje større livskvalitet om natta enn om dagen. At ein må sove til etter klokka 12 for å vere utkvild og ha skikkeleg ferie (og vaken nok til å kommunisere med kompisane på nettet neste natt). At det er nødvendig å vere online med eit titals venner døgnkontinuerleg for å vere eit fullverdig menneske og godteken i det sosiale liv. Det er òg tungt å forstå at det er betre å vere inne enn ute når sola omsider skin etter ein grå og våt sommar. Og når eg bed dei gå ut og finne på noko ute, for det er så fint vêr, så forstår eg ikkje logikken i svaret: «Fint vêr – og så? Eg har sett sola før!»  Det fell heilt utanfor mitt skjema for fornuftige resonnement.

Så skjønar eg ikkje at «det er ingenting å finne på». Eg trudde at det på ein fin solskinnsdag gjekk an å slå i hel ein times tid med å ta ein tur med båten sin, trikse på fotballbana si, sykle på sykkelen sin, leike med hunden sin, sjølv om ein snart fyller 14. Kanskje hoppe på trampolina eller sitje på terrassen og lese. Kanskje til og med slå opp eit telt og be kompisar på overnatting? Håplause forslag alt saman, får eg vite. For det ER verkeleg ingenting å finne på, ikkje noko å gjere med det.  

Eg får skulde på mine eigne foreldre og den tida eg vaks opp i. Då lærde vi at det er bra å vere ute og bruke kroppen og få litt sol inn på netthinna når det er fint vêr. At ein blir rôten og uopplagd av å legge seg for seint og stå opp for seint. At det er mange kjekke ting å finne på ute ein sommardag, i det minste vert det ofte kjekt når ein kjem i gang, om ein gjev det ein sjanse. At det er skilnad på korte gleder og lange gleder, at latskap har begrensa glede og verdi, og at den totale livskvaliteten vinn på å faktisk gjere noko, ute, på rett side av døgnet. Alt dette har eg erfart sjølv etter som tida har gått, og trur difor på det som sanningar.

No er desse sanningane som forelda å rekne. Livet til den oppveksande slekt har flytta inn i eit harddisk-kabinett, og blir halde kunstig i live via ein skjerm. Der foregår alt som er verd å gjere og alt som er verd å vite.
Eigentleg burde det ha vore ei kombinert data- og overvakingsmaskin, slik som dei har på sjukehus. Ei slik kurve som jobbar seg opp og ned over skjermen og overvakar graden av liv og helse: Puls, hjarterytme og andre funksjonar. Så skulle det ha vore ein alarm når ein eller annan funksjon nærma seg faretrugande nivå, med ein høg og skremmande lyd rett inn i øyreklokkene. Kanskje ei melding, lese med mørk, tillitvekkande mannsstemme: «Dersom du no ikkje forlet skjermen i løpet av fem minutt, går du inn i ein alvorleg zombie-tilstand.» Eller: «Di maksimale skjermtid er oppbrukt for tre døgn framover, du må no koble frå for å unngå varige skader.» Eller: » Overdriven PC-aktivitet kan medføre alvorlege mangeltilstandar for kropp, hjerne og sosial utvikling. Vi advarer deg, stopp i tide!»
Men slike tankar er vel nok ei stadfesting på kor akterutsegla, teite og irriterande haldningar desse stakkars tenåringane må leve med. Ikkje rart det smell i dører og haglar med irritable kommentarar. 

Helst ville ein jo vere ei slik flink og snill super-mor som ungdommane kan snakke med om alt. Ei slik som berre kan bake bollar og koke kakao, kanskje kveikje eit stearinlys, og så kjem ungane friviljug strøymande til, set seg ned ved kjøkenbordet og snakkar ærleg og openhjartig med mor om sine gleder og sorger. Kanskje dei til og med ville betru deg nokre av sine nyaste opplevingar eller innerste tankar. Og når dei sat der, og bivra med sine kjærleikssorger eller konflikter, skulle ein vere ei klok mor som fann dei rette orda, fekk lov å stryke litt over håret og gje kjensla av å forstå og støtte uansett, gjennom livets mange prøvingar.

I staden er eg altså jamnt teit. Mitt sjølvbilete som eit nokolunde forstandig og oppegåande menneske må reviderast alvorleg, og har beint ut sagt fått ein alvorleg knekk. Og så skal ein attpåtil vere lærar, og handtere ungdomar både heime og ute. Nei, eigentleg hadde ein vel passa best til å vere barnlaus frøken med jobb i eit eller anna nedstøva arkiv, langt frå folk. Å vere bibliotekar, arkivar eller forskar innanfor eit livsfjernt og irrelevant fagfelt hadde nok passa betre.

Men i lysare augneblinkar lurer ein på om det kan finnast ei anna forklaring.
Kanskje er ein berre utsett for dobbel dose tenåringar med langt framskriden tilstand av lidinga Pubertetus Vulgaris. Dette er ein diagnose som er kjenneteikna av at den rammar omgjevnadene hardare enn pasientane. Humørsvingingar og ukritiske verbale utfall er kjernesymptom, og det fører ofte til vesentleg brist i sjølvkjensla hos næraste familie. Mødre er mest utsette, og sjukdomsbildet toppar seg ofte i lange feriar.

Ripsbusker 2: Effektivisering

I denne følgjetongen til hagebæra sitt forsvar og fremje er vi i dag komne til kategorien gode tips og råd. For å prøve å halde tritt med det moderne samfunnet sine krav til mekanisering, effektivisering og konseptutvikling, kan vi i dag presentere ei aldri så lita innovativ nyvinning i kampen mot tida og bærmengdene: Ripsbærklipping!

Sidan førre innlegg har tankeapparatet jobba med å motivere og klargjere seg for ripsplukking i større skala. Dei som har plukka rips, veit at bæra veks i store klasar som det kan vere litt vanskeleg å få has på utan for mykje klin og søl. Til saftkoking plukkar vi bæra med stilken på, og riv dei av i heile raklar. Men når det er for tett av bær heilt oppunder greina, vert dei øvste bæra skvisa der du tek tak, og det vert eit klissete griseri. Stilkane er også litt harde og raspar i handa når du riv dei av. Sjølvsagt kan du ta færre om gongen, men det skal no helst vere litt raskt og effektivt.
Ja, ja, eit av livets mange ubehagelege, men ufråvikelege vilkår, har eg tenkt. Slik har det alltid vore, og slik måtte det vel vere i år òg.

Men så, ein tidleg morgon, der hjernen var i fristilt modus og ikkje oppteken med andre oppdrag, datt det ned ein idè: Kva med å bruke saks? Det måtte vere svaret!
Det bar rett ut for å teste nyvinninga, og det fungerte strålande: Tre baljar vart fylte på rekordtid. Hendene var velsigna fri for bærkliss og oppraspa fingrar, og det var eit lite kick å ha klekt ut ei effektivisering av bærplukkinga. Opptur! Så heretter er det altså ikkje ripsplukking som gjeld, men ripsklipping.

Slik gjer du det: Du treng ei gammal saks og ei bøtte med handtak, som du festar rundt livet med eit belte. Du kan bruke ei vaskebøtte, dersom du har ein pose eller passeleg stor bolle oppi. Med bolle kan du òg lett tøme bæra over i ein større balje etter kvart som det vert fullt.
Så tek du saksa i høgre handa, og klipper raklane av rett under greina. Dersom greina er slik at den kan henge rett over plukkebøtta, kan du halde greina med venstre hand og klippe bæra rett ned i. Dette er førstevalet, og mest effektivt. På greiner som er vanskelegare tilgjengelege kan du halde venstre hand rundt/under bærklasen medan du klipper med høgre. Ved låge greiner er det fint å sitje på ein krakk med ein vid balje på bakken under greina, og klippe rett i baljen.
Ei ulempe er at det vert klipt med ein del lauv, men det går ganske fort å plukke dei (fleste) opp att når du tømer bæra over i baljen. Småbær som vert hengande igjen raspar du sjølvsagt av på gamlemåten, eller så vert småfuglane glade for å forsyne seg med restane.

Så her openberra det seg altså, heilt overraskande, eit konsept som aukar effektiviteten på haustinga av rips og mengda av saftebær i frysen. Kvardagen vart litt kjekkare, og eg har framleis overtaket på arbeidsmengda og bærtrea (jfr. førre innlegg).
Bæra fylte to store bæreposar etter ei nokså kort økt, og eg smilte heile vegen til frysaren.

Ripsbusker og andre buskvekstar

Det er ei glede når hagebæra modnar. Når ein i forbifarten kan strekkje ut ei hand etter ein klase svarte, store solbær, og la dei friske opp ganen. Eller raspe nokre rips, eller strekkje seg etter nokre kirsebær som fuglane ikkje har fått tid til å ta. Hagebær er lite kravstore, enkle å ha for handa. Og så er dei vakre. Runde, glinsande, struttande av farge, der dei heng på den grøne greina si.

Solbær er favoritten mellom buskbæra. Det er svart og saftig og sødmefylt, med eit smakskick som har likskapstrekk med mørk sjokolade. Rips er eit meir snusfornuftig husmorbær. Det eignar seg nesten berre til saft, og er for surt til å freiste så ofte rett frå greina. Det å plukke rips og koke saft er som ein jobb å rekne. Kirsebær er det meir svung og klasse over, litt sjeldant og eksklusivt. Solbær er eit gamaldags masse-bær, eit lågstatusbær som finst i overflod, noko forsiktig og smålåte. Men solbær er eit undervurdert bær, tykkjer eg. Eit bær å glede seg over, verd meir merksemd og ein plass i sola. 
 
Bærplukking er i det heile undervurdert. Det er ein slik bestemorsaktivitet som er gått av moten for lengst. Moderne kvinner plukkar ikkje bær, og dei kokar ikkje saft. Det er eit teikn på at dei er travle og karrierebevisste og har viktigare ting å gjere. Til naud kan ein plukke ei lita skål og lage ein solbærpairfait eller noko anna trendy og spennande, etter råd frå dei oppdaterte matsidene i ei avis eller på ein blogg. Men dei som tek seg tid til å sitje på ein krakk med nasa inne i ei bærbusk og trille bær i ei bøtte med den hensikt å lage saft for vinteren, er akterutsegla husmødre som ikkje prioriterer hardt nok eller er travle nok til å vere med der det gjeld. Eller?

Det er mogeleg at tida har gått frå hagebæra, men det er synd. Dei går glipp av noko, dei som aldri har kjent lukta av eit solbærtre. Og forskarrapportane om vitaminar og antioksidantar i hagebær vert berre meir og meir sikre i trua: Dei er små eksplosjonar av godsaker for kroppen, og til mørkare bæra er, til betre er det. I vår helseopptekne tid bør vel det vere eit vinnarargument. Eg vil påstå at det også er helsefremjande for sjela. Det er veldig sytaluast å sitje der på ein krakk og tenkje på alt og ingenting medan hendene raspar bær frå ei grein. Fell det seg no slik at sola skin litegrann òg, er det reine helsebota. Stressreduksjon, hadde det vorte kalla om det hadde vorte skrive ein fagleg rapport om emnet.

Og  å sitje ved kjøkenbordet etterpå og ete rista brød med nyrørde bær til kvelds, det er enkel glede. Og ein av landlivets verkelege luksusopplevingar er å gå ut før middag og plukke ei skål med bær, røre dei og ete is med bærsaus til dessert. 

Men det er klart det er ein kamp om tida. Det er ein langsam aktivitet å plukke bær, og ein kan lett gå i skvis-fella, der det heile berre blir eit pes og eit dilemma, og gleda forsvinn.
Når bæra heng der på greina si, blir stendig mørkare og meir innskrumpa og liksom ropar deg i synet kvar gong du går forbi: «No må du altså få plukka oss snart, elles dett vi ned!» Då er det ikkje moro lenger. Når det då regnar i dagevis og jobb og alle dei sokalla viktige gjeremåla pressar på, då kan bæra vere ei pest og ei plage. Då har dei teke herredømmet, husmorsvøpa heng over deg, og dei er berre enno ein må-ting som pustar deg i nakken.

Ein må vere litt hard og bestemt med seg sjølv og bæra. Det er litt som å ha hund: Det må vere klinkande klart kven som er sjefen, elles har han snart overtaket. Så får dei heller berre dette ned, dei som ikkje oppnår å hamne i bøtta. Vi nærmar oss snart smertepunktet no, der det ikkje er greitt å berre småplukke i forbifarten, men der støtet bør setjast inn dersom det skal plukkast i saftkokingsomfang. Då vert det avgjort om strategien skal fungere i år.

Men inntil vidare er det i alle fall eg som er sjefen over bæra, og ikkje omvendt. Dei heng der og gledar meg, dei blenkjer i sola og er runde og vakre for auga, og dei er lukt og smak til fri disposisjon. Framleis lever eg i trua på at eg skal rekke å plukke dei fleste, og vere litt gamaldags, landleg husmor med krakk og sjelefred i bærbuska. Og til vinteren skal det bli heimelaga saft. Det blir bra.