Nedleggingstruga

So veit vi korleis det kjennest å vere nedleggingstruga. Høyanger vidaregåande skule er føreslegen stroken av kartet, i heile tre mogelege skulestruktur-modellar som konsulentane har klekt ut. Vi får kjenne på å vere maur under skoa til ei uføreseieleg kjempe som heiter Samfunnsutviklinga. Vi er som små vassdropar i ei mektig elv som fossar av stad med stor vassføring, sjølve Sentraliseringsbølgja.

Høyanger vidaregåande skule har vore hovudarbeidsplassen min denne hausten, etter nokre år i ungdomsskulen. Det er ein god stad å komme til som ny lærar, og må vere det også som elev. Det rår ei trygg og avbalansert stemning av trivsel i kantine og korridorar. Staben er samkøyrd og stabil, trygge på kvarandre og humoren sin. Det er eit lite, oversiktleg og trygt miljø. Ein av sønene i huset, som gjekk der for nokre år sidan, hadde store kvaler då han måtte velje skule andre året. I Førde fantest ei anna line som han eigentleg hadde lyst til å gå, men han trivdest så godt i skulemiljøet i Høyanger at det sat langt inne å forlate det. Han reiste til Førde, men ville helst ha blitt, på alle andre måtar enn i linevalet.

No skal altså skulen, saman med fleire med same lagnad i fylket, leve i uvisse i eit godt halvår, for deretter å få sin endelege dom. Konsekvensar skal utgreiast, høyringar gjennomførast. Vi skal få komme til orde, og kvar ordførar, rektor og tillitsvald skal stå opp og kjempe for sin skule, sin kommune, si sak. I Høyanger er det mange som har mykje å kjempe for. Det er ikkje berre ein skule som er truga, men eit heilt samfunn med ein stolt historie som ser strukturane sine smuldre opp i det framtidsscenariet som teiknar seg.

Vi merkar med eitt at vi er i handa på ei kjempe – ei stor, styrande makt som peikar ut ruta vi skal gå. Vi kjenner oss vanlegvis nokså nyttige, der vi hastar rundt i våre daglege liv og trur at våre ærend og gjeremål er viktige og verdifulle. Men på allmøtet tysdag skjedde det noko med oss, der vi sat i auditoriet og høyrde rektor med stort alvor fortelje om modellane i konsulentrapporten. Hjartet sank, det var ei tung og intens stille mellom oss 40 sjelene som sat der. Vi måtte løfte blikket og sjå vår lagnad i fugleperspektiv, sjå vår rolle i den store samanhengen. Vi såg oss sjølv med politikarblikk, og skjønte at vi er maur.

Ei kjempe er stor, og det kan sjå ut som om den eine handa ikkje alltid veit kva den andre gjer. Politikarar snakkar varmt for busetnad, arbeidsplassar og livsgrunnlag i distrikta. Dei ynskjer seg tilflytting og folketalsvekst, ungdom som vender heim og gründerar som bidreg med nytenking og etableringar. Men dersom dei vel å byggje ned kompetansearbeidsplassar og bryte kjeda med utdanning og rekruttering av ung arbeidskraft til den lokale industrien, riv dei grunnen under det samfunnet dei vil byggje.
Ungdom som vert sende ut som hybelbuarar i 16 års-alderen får rive opp røtene sine for tidleg, og sjansane for å dra dei tilbake minkar. Manglar rammevilkåra for at familiar kan tenkje seg å komme flyttande og satse framtida for seg og ungdommane sine der, aukar ikkje tilflyttiinga. Ved å barbere bort mange av dei arbeidsplassane som finst for folk med akademisk utdanning, får ein eit smalare og meir einsarta miljø, og mindre sjanse for variasjon og nytenking. Den eine handa ser ikkje kva den andre gjer, og vi vert redde for at kjempa er både blind og døv.

Fredag opplyste også nyheitene om at Bergens Tidende gjev opp si rolle som avis for heile Vestlandet, legg ned distriktskontor og konsenterer seg om Bergen. Nettet snørar seg, byane styrkjer seg, og vi ute på landet vert liggande i audt mørke. Og alltid den same, velkjende forklaringa: Det er for dyrt. Vi har ikkje nok pengar til å drive det. Sentraliseringsbølgja starta i det små, og akselererer etter «mange bekkar små»- prinsippet. Det er slik med elvar, at når vassføringa når ein viss storleik, lever straumane og drakreftene sitt eige liv. Ferda mot osen vert uimotståeleg, straumen for sterk til å kjempe imot. Alt dreg mot osen, mot sentra, mot rasjonalisering og økonomisk vinst.

Eldstesonen driv og jaktar på bustad i Bergen. Det er alt anna enn lett. Prisane er vanvittige, konkurransen beinhard. På ei av visningane måtte han berre gå igjen, fordi det var så fullt av folk. På bodrunden kom sluttprisen opp i over 800 000 over prisantydning.
Og det er alltid nokon som kan by høgare, betale meir. For det som er ein overkommeleg pris med hans budsjett, kan ein kanskje få eit husvære på storleik med stova vår her heime. Det verkar håplaust, men det er berre å stå på. Hevde sin plass i kampen, håpe på gjennomslag før eller seinare. Eg kasta ut ein kommentar om at det var billege hus til sals i Høyanger, der du kan få ein einebustad for godt under prisen for 30 kvm i Bergen.
Vi visste begge at det var ein spøk.

Vi tykkjer sjølv at vi har trekt vinnarloddet. Vi bur romsleg og billeg, med fantastisk utsikt og flotte omgjevnader. Vi har ro og plass, eit trygt lokalmiljø, sjø og fjell. Men vi burde vel snart ta til å forstå at vi har valt feil. Elvestraumen fører bort frå oss. Alle vegar fører til Rom, til by’n, til sentrale strok. Det er ikkje pengar nok til å lage avis for oss, til å drive skule for borna våre. Bølgja lever sitt eige liv, og vi må passe oss for ikkje å bli dregne med i dragsuget. Husbonden held på trua. Sønene i by’n kjem nok til å vende heim, til grøne bøar, fjord og fjell, når dei berre får tida på seg. Trøytte av bylivets larm og ståk vil dei komme attende til utgangspunktet og sjå at her er godt å vere. Slik talar ei einfoldig sjel.
Vi andre får håpe han har rett, og at det vert mogeleg å karre seg fast i distrikta også i framtida.

Men det er sådd ei uro. Det kjennest ikkje bra å vere nedleggingstruga. Våre viktige
maur-liv var ikkje viktige likevel. Vi blir til overs, eigentleg. Vi lurer inst inne på om kjempa har ei hemmeleg plan, langt der inne i kjempe-hovudet sitt. Ein draum, i det minste, om å føre oss og alle våre lagnadsfeller med straumen til osen, til senteret, til by’n. Sløkke lyset her ute på bygda, spare både straum og vegbudsjett, forme oss kostnadskrevjande og strinakka sjeler om til dresserte byfolk i blokk. Der kan vi få avis som skriv om vår heimstad, skular så store som EU-parlamentet og ei maurtue der det verkeleg aular og kryp.

Vi målar og vi målar…

Det er mykje arbeid å pusse opp eit hus. Vi tek til å bli reine racerar med skrape, maskeringstape, målarkost og rull. Haustferien har gått til oppussing for den gode sak, og vi håpar vi er i rute til utleigesesongen neste sommar. Snart kjem snekkarane, håpar vi, og startar på kjøken og bad.

Tynne veggar

Så lite som skal til for å velte lasset. Då vi hadde tilpassa oss farten på karusellen og tykte vi heldt ein fin driv, kom det ei snubletue. Slim i halsen, sement i kroppen, bomull i hovudet. Termostaten ute av styring, frostrier ein plass langt der inne frå, under to pledd. Svettetokter ut av ingenting. Ikkje noko av det som elles er viktig, var viktig lenger. Regnet fekk berre regne, rotet fekk ligge, oppvasken fekk stå, skuleverda fekk gå sin skeive gang på eiga hand. Avissider med store og små nyhende var berre det dei var, tørre papirark med uvesentlege bokstavar på. Musikk var larm, underhaldarane på TV ubehjelpelege, masande nikkedokker. Ingenting var moro. Timane, som det alltid er for få av, snegla seg av garde utan innhald.

Det var eitt innslag på TV som fanga interessa desse dagane. Ei ung kvinne hadde fått brystkreft to dagar før 24-årsdagen sin. No, eit halvt år seinare, stilte ho opp på store fotografi på utstillingsveggar. Skalla, naken, med armane i kors opp for dei skamfarne brysta, med tatoveringar på fingrar og armar. Med eit sterkt blikk som såg rett i kamera.
Og her hadde vi vore sjølvmedlidande over ein heilt ordinær influensa. 4-5 dagar i sparemodus på sofaen, kva er vel det, mot å få heile livet sitt truga som 23-åring?
Vi skamma oss, og drog oss ut av barnebobla vår.

For nokre år sidan budde vi i eit gamalt hus utan særleg mykje isolasjon i veggane. Når det bles, kunne vi kjenne trekken i nakken når vi sat i sofaen. Gjennom vinteren, som var nokså lang og hard det året, var det ein kamp mot kulden. Eg hugsar at eg tenkte: Slik er eigentleg livet òg. Det har veldig tynne veggar, eigentleg. Når vi lever i gode hus, og med trygge kvardagar, kan vi komme til å tru at vi alltid skal vere skåna mot livets kulde og blest. Plutseleg snur noko opp ned på alt, og då er det eigentleg veldig lite mellom oss og elementa der ute.

I går var slaktebilen her. Bonden hadde ei stri tørn med å dømme mellom liv og død. Sortere mellom påsett og slakt, framtid og evige beitemarker bak slaktehusets veggar.
Det var så mange som burde ha fått leve, som var for gode for lagnaden sin. Men husrom og kapasitet sette sine nådelause grenser, og innanfor der måtte det veljast. Bonden måtte vere hard og profesjonell, og gjere sine val. Og lamma, som ikkje hadde sett anna enn grøne enger og vide fjellbeite i sine unge liv, vart stua på slaktebilen.

Påminning har vi ikkje vondt av, der vi spring rundt i dagane våre. Om korleis vi sjølv er i hendene på lagnaden, inntil vidare skåna for dei store stormane der ute. Så får det våge seg at det går nokre dagar med uproduktiv hoste.